Artykuł
Historia zamku w Krajence
Murowane zamki prywatne w Wielkopolsce, nawet na tle reszty kraju, pojawiły się dość późno. Poza walorami większego bezpieczeństwa ważną przyczyną postawienia murowanej siedziby, jak się wydaje, były silne konotacje symboliczne, jako znaku niezależności i przewagi.
Tomasz Wujewski w książce „Zamek w Krajence” wątpi, aby budowniczym zamku w Krajence mógł być Włodko z Danaborza. Był on od 1436 r. starostą nakielskim, od 1453r. kasztelanem nakielskim. Był właścicielem m.in. Krajenki, mężem Katarzyny, córki księcia raciborskiego Wacława. Wejście w książęce powinowactwa rodzinne mogły dać asumpt do wzniesienia murowanej rezydencji arystokratycznej małżonki. Ale nie ma żadnych przesłanek źródłowych to potwierdzających, a wyniki badań architektonicznych również prowadzą do takiego samego wniosku.
Ostatnią z rodu spadkobierczynią Krajenki była Gertruda z Danaborza, która wniosła ten majątek poślubionemu w 1541 roku Januszowi Kościeleckiemu – od 1545r. kasztelan bydgoski, od 1550 wojewoda brzesko-kujawski, od 1552 starosta generalny wielkopolski, wojewoda sieradzki, od 1553 starosta bydgoski, nakielski, drahimski. Genezę powstania zamku w Krajence należy wiązać właśnie z Januszem Kościeleckim. Zamek w Krajence, którego budowę rozpoczęto ok. 1542 roku, należał do ostatnich w Wielkopolsce rezydencji gotyckich.
Ogólna koncepcja zamku w Krajence mocno tkwi w tradycji rezydencji późnogotyckich na Niżu Polskim. Założenia te planowane były na rzucie prostokąta, z jednym domem mieszkalnym zajmującym cały jeden bok prostokąta, lub z drugim domem równoległym, czasem z łącznikiem na trzecim boku i ścianą kurtynowa na czwartym.
I faza budowy obejmowała całe zachodnie skrzydło i przynajmniej część skrzydła północnego i trwała kilka lat. Koncepcja architektoniczna rezydencji krajeńskiej była jeszcze w duchu późnego gotyku, niemniej pojawiły się w I fazie cechy renesansowe, w szczególności motywy ornamentalne w snycerskich dekoracjach nadproży okiennych.
II fazę budowy zamku w Krajence należy datować albo na ostatnie lata życia Janusza Kościeleckiego ( 1560-1564) lub na czasy dziedziczenia przez jego synów: Stanisława ( zm.1583r), Krzysztofa (zm. 1626r), Jana (zm.1599/1600) i Andrzeja. Krajenka stała się własnością Krzysztofa po podziale majątku jakiego dokonali bracia w 1570r. Po śmierci Janusza Kościeleckiego w Krajence mieszkała jego żona Gertruda. W fazie tej najprawdopodobniej nadbudowano zachodnią część skrzydła północnego, a w każdym razie nakryto ja dachem pogrążonym, z attykami.
Fazę II możemy nazwać renesansową, bowiem oprócz kontynuacji rozbudowy zamku i przystosowania już wcześniej istniejącej jego części do nowej kultury mieszkalnictwa, ważne było na tym etapie stosowanie powszechnie modnej wówczas w Polsce stylistyki renesansowej.
Źródło: Tomasz Wujewski „Zamek w Krajence” Poznań 2008r. Wydawnictwo Poznańskie Rozdział: ”Rysunki i fotografie” str. 126
W fazie III w 1 ćw. XVII w. ( lata ok. 1615-1619 ale przed 1625r.) powstało nowe skrzydło wschodnie zamku. W tym czasie zamek zmieniał właścicieli: Krzysztof Kościelecki odstąpił zamek na wyderkaf Jadwidze z Żelic; z kolei w roku 1614 sprzedał dobra miasta Janowi z Kolna Prusimskiemu; a w roku 1615 Grudzińscy stali się panami zamku krajeńskiego, który następnie rozbudowali.
Faza IV ( druga [połowa XVII wieku). W latach osiemdziesiątych XVII wieku dobra krajeńskie przeszły na Działyńskich. W roku 1687 zmarł bezpotomnie syn Andrzeja Karola Grudzińskiego – Stefan Adam. W roku 1688 właścicielem jest już Maciej Działyński. Najdłużej właścicielem był Jakub Działyński – od 1693r. aż do swojej śmierci w 1730r. W tym czasie zamek był wydzierżawiany i przez to popadł w zły stan techniczny.
Faza V ( lata 1743 -1774).
W roku 1743 zamek stał się własnością hrabiego Aleksandra Józefa Sułkowskiego. Nabycie Krajenki musiało mieć związek z zawarciem przez niego 27.08.1743r. małżeństwa z Anną Teresą z Przebendowskich, córką wojewody malborskiego Piotra Jerzego i Urszuli z Potockich, jego drugą żoną. Zamek w tej fazie był w fatalnym stanie. Wkrótce przystąpiono do prac remontowych i kolejnej rozbudowy. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku Krajenka znalazła się w państwie pruskim. Po tej dacie Anna Sułkowska zrezygnowała z zamku, przeznaczając go do adaptacji na katolicki kościół parafialny.
Do naszych czasów zachowało się najstarsze, zachodnie skrzydło zamku. Adaptacja do funkcji sakralnej polegała na wyburzeniu wszystkich ścian działowych i stropów, powiększeniu niektórych otworów okiennych i zamurowaniu innych, wystawieniu nowej więźby dachowej i pokrycia dachowego, dobudowaniu kruchty wschodniej i zakrystii. We wnętrzu wymurowano pilastry i gurty, ambonę, emporę organową, żaglaste sklepienie nad kaplicą oraz wykonano drewniane sklepienie pozorne nad nawą. Kaplica powstała w dawnym przyziemiu i części I piętra wieży zachodniej poprzez usunięcie ściany oddzielającej ją od korpusu głównego. Sporządzono także stosowne późnobarokowe wyposażenie, w dużym stopniu zachowane do dziś. Gotycko-renesansowe skrzydło zachodnie zachowało praktycznie w całości swoja bryłę aż po gzyms koronujący korpusu głównego.
Historia parafii p.w. św. Anny w Krajence:
Parafia Rzymskokatolicka p.w. Św. Anny w Krajence została erygowana w roku 1420 wraz z nadaniem przez króla Władysława Jagiełłę praw miejskich miastu Krajenka. W XVI w. właściciele miasta opowiedzieli się po stronie reformacji. Ponowne erygowanie Parafii miało miejsce w 1693 r. Po zniszczeniu na skutek pożaru drewnianego kościoła parafialnego w 1774r. Anna Sułkowska przebudowała na kościół zachowany zachodni dom mieszkalny zrujnowanego zamku w Krajence. W ten sposób powstał eklektyczny kościół jednonawowy. Podczas zaborów ostoją polskości w miasteczku stało się Polsko-Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich, założone przez Wacława Frankowskiego, a od 1931 roku miejscowa szkoła polska. Do 1821 roku Parafia znajdowała się w Archidiecezji Gnieźnieńskiej, następnie w Diecezji Chełmińskiej. Po zakończeniu I wojny światowej znalazła się w Wolnej Prałaturze Pilskiej. Po II wojnie światowej w Administraturze Gorzowskiej, a w latach 1972 - 2004 w Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej. Od 25 marca 2004 roku weszła do Diecezji Bydgoskiej.
Źródło:
- Tomasz Wujewski „Zamek w Krajence” – Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008r.
- http://www.parafiakrajenka.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=39&Itemid=63
- Urząd Gminy i Miasta Krajenk
